Documenting Dukhan: a preliminary corpus

Language	Dukhan
Depositor	Elisabetta Ragagnin
Affiliation	Ca’ Foscari University of Venice
Location	Mongolia
Collection ID	0720
Grant ID
Funding Body
Collection Status	Collection online
Landing Page Handle	http://hdl.handle.net/2196/k04j9587-9440-2d9r-961k-n9v95318218e

 

Summary of the collection

English: The deposit is a preliminary corpus of the documentation of Dukhan, an endangered language of Northern Mongolia’s Khövsgöl Aimag. It is the product of the cooperation effort of a linguist (Elisabetta Ragagnin), and two active Dukhan community members (Ch. Oyuunbaadam and G. Dalaybayar). The available videos are about how to prepare the hiyma-sausage, höngen-bread and collecting berries in the forest. Translations are available in English and Mongolian. Dukhan texts are transcribed both using Cyrillic and Latin transcription.

Монгол: Энэ материал нь Монгол Улсын хойд хэсэгт орших Хөвсгөл аймгийн нутагт амьдардаг духа хүмүүсийн хэл яриа болох, устаж алга болох аюулд өртөөд байгаа духа хэлний бяцхан цуглуулга юм.
Энэ ажил нь хэл судлаач Elisabetta Ragagnin болон Духа-холбооны идэвхтэй гишүүн Ч. Оюунбадам мөн Г. Далайбаяр нарын хамтын ажиллагааны үр дүнд бий болсон. Энэхүү бичлэгт хөнгөн зууш, хиам талх хэрхэн бэлдэх мөн ойд жимс жимсгэнэ түүх тухай гарна. Духа сэдэвүүдийн орчуулга нь англи, монгол хэл дээр байгаа. Духа бичвэрийг кирилл болон латин үсгээр бичдэг.

 

Group represented

English: Dukhans identify themselves as tuha. In Mongolia, however, Dukhans are generally referred to as tsaatan, a Mongolian term meaning ‘those who have reindeer’ and merely focusing on their traditional type of animal husbandry. Further denominations documented in 20th century Mongolian sources are Urianxay, Tayga Urianxay, Taigïn Irged ‘Peoples of the taiga’, Oin Irged ‘Peoples of the forest’, and Soyot. The term Uygar, which is used in Mongolia to identify non-Islamic Turkic peoples, is sometimes used to designate Dukhans. In recent years, however, the endonym tuha has increasingly started to be used. Dukhans inhabit the northern territories of Khövsgöl province. This region borders on the west with the Tuvan republic and on the northeast with Buryatia.
Dukhans live in the Tsagaan Nuur (Dukhan Ak-köl ‘White Lake’) village and in surrounding areas, Khogrog and Kharmay. Some households still follow a lifestyle based on reindeer herding in the taiga areas, namely in the East Taiga and West Taiga. The number of households living in the taiga increases in the summertime.
According to the 2020 census, of the 2040 inhabitants of the Tsagaan Nuur county, 704 are ethnically Dukhan. The number of active Dukhan speakers, however, can be estimated not to exceed 40.
Dukhan is an unwritten language and has no official status. It is used for oral communication by people elder than 40 and is not any more consistently transmitted to the younger generation. Even though some younger speakers possess varying degrees of Dukhan knowledge, the local communication language is Darkhat-Mongolian. The Dukhan people began coming to Mongolia in the 1940s from adjacent regions of the Tuvan republic. The Dukhans of the East Taiga mostly originate from Toju, whereas those of the West Taiga immigrated from Kungurtug of the Tere-Khöl area. During the Manchu period (1757?1911), when the territories of present-day Tuva and Outer Mongolia were under the same administration, the Dukhans used to nomadize across a much larger area. This large territory was called Urianghai, which used to encompass, among others, the territories of modern Tuva and Mongolia’s Khövsgöl region. With the establishment of the political borders between Mongolia and Russia in 1921, the Soviets took over northern Urianghai and renamed it Tannu-Tuva, whereas Southern Urianghai remained in Mongolia.
As for linguistic classification, Dukhan belongs to the Taiga subgroup of Sayan Turkic. It thus shares several isoglosses with Tofan, the Toju variety of Tuvan and some varieties of the Tere-Khöl area as well as Soyot of Buriatia. Reindeer breeding and hunting used to characterize the lifestyle of all these groups.
Since reindeer breeding is not a typical kind of animal husbandry among Turkic peoples, it is generally assumed that some groups forming Taiga Sayan Turkic originally might represent clans of Samoyed origin that shifted to Turkic.
Dukhan displays a unique set of words in the spheres of flora and fauna, especially belonging to reindeer terminology, shared by other Taiga Sayan Turkic varies but not present in Steppe Sayan Turkic, e.g. ãy ‘wild garlic’, hokkaš ‘young reindeer up to one year of age’, pir tüktüg guuday ‘three-year-old castrated reindeer’.
The Taiga subgroup is opposed to the Steppe subgroup, which includes standard Tuvan and its dialects (with the exclusion of the Toju dialect and some varieties of the Tere-Khöl area) as well as the Sayan varieties spoken in Chinese and Mongolian Altai and in the Tsagaan Uur county of East Khövsgöl (Tuhan). The lifestyle of these groups is/was based on the livestock breeding of the Mongolian type with horses, camels, cows and yaks, goats, and sheep.

Монгол: Духа хэл нь Монголын Хөвсгөл нутгийн хойд хязгаарт тархсан Тайгын Соён түрэг угсаатгы хэл юм. Духачууд өөрсдийгөө Туха гэж нэрлэдэг. Харин Монголчууд тэднийг цаа буга малладагаар нь Цаатан хэмээсэн бөгөөд тэдний аж ахуйд уламжлалт цаа буга маллах арга ажиллагаа нь голлох үүрэг гүйцэтгэнэ. 20-р зууны монгол сурвалжид тэмдэглэгдэн үлдсэн бусад нэршлээс дурдвал тэднийг Урианхай, Тайгын Урианхай, Тайгын иргэд, Ойн иргэд, мөн Соёд гэжээ. Монголын ислам шашингүй түрэг угсаатныг Уйгар хэмээн нэрлэж заримдаа духаг тодорхойлдог. Харин сүүлийн жилүүдэд Туха хэмээх нэршил өргөн хэрэглэгдэх болжээ. Тэд Хөвсгөл аймгийн хойд зүгт нутагладаг ба бүс нутаг нь баруун талаараа Тувагийн бүгд найрамдах улстай, зүүн хойд талаараа Буриад улстай хиллэдэг. Духачууд Цагаан нуур (Духагаар Ак-көл) сум болон түүний ойр орчмын Хогрог, Хармай зэрэг газруудаар нутагладаг. Зарим айл өрхүүд тайгын бүс нутагтаа, жишээ нь, баруун-зүүн тайгад цаа буга маллах амьдралын хэв маягаа баримталсаар байна. Тайгад амьдардаг өрх гэрийн тоо зуны улиралд нэмэгддэг.
2020 оны хүн амын тооллогоор Цагаан нуурын нийт 2040 оршин суугчдаас 704 нь Духа угсаатан байна. Харин Духа хэлээр идэвхтэй ярьж байгаа иргэд 40-өөс хэтрэхгүй гэсэн тооцоо гарч байна. Духачуудын хэл албан ёсны тогтсон хэл гэж бичигдээгүй бас тодорхой байр суурьгүй. Ихэнхдээ 40-өөс дээш насны хүмүүсийн аман ярианд ашиглагддаг бөгөөд залуу үеийнхэнд байнга уламжлагдахгүй байна. Зарим залуучууд духа хэлээр өөр өөрийн түвшинд ярьж чаддаг ч хоорондоо харилцах гол хэл нь Монгол хэлний дархад аялгуу юм. Духачууд 1940-өөд оноос Тувагийн бүгд найрамдах улсын зэргэлдээх нутгуудаас Монголд ирж эхэлжээ. Зүүн тайгын духачуудын дийлэнх нь Тож хошуугаас гаралтай бол баруун тайгынхан Тере-Хөл орчмын Кунгуртугаас нүүдэллэн иржээ. Манжийн дарлалын үед одоогийн Тува, ар Монголын газар нутаг нэг засаг захиргаанд байв. Духачууд энэ үед илүү өргөн уудам нутагт нүүдэллэн амьдардаг байсан бөгөөд тус газар нутгийг Урианхай гэж нэрлэсэн нь одоогийн Тува, Монголын Хөвсгөлийн нутаг дэвсгэрийг хамарч байв. 1921 онд Монгол, Оросын хооронд улс төрийн хил хязгаар тогтоосноор Зөвлөлтийн засгийн газар умард Урианхайг эзэлж улмаар Танну-Тува гэж нэрлэсэн бол өмнөд Урианхай нь Монголд тасран үлджээ.
Хэл шинжлэлийн ангиллын хувьд Духа хэл нь тайгын Соян түрэг хэлтний дэд бүлэгт багтдаг. Энэ мэтчилэн Тува хэлний Тож төрөл болох Тофа, Тэр-Хөлийн зарим онцлог, мөн Буриадын Соёоттой зарим зүйлээрээ ижил төстэй г.м. холилдсон шинжтэй байна. Урьд цагт цаа буга маллах, ан хийх нь эдгээр бүлгүүдийн амьдралын хэв маягийг илэрхийлдэг байв.
Цаа бугын аж ахуй нь түрэг угсаатнуудын дунд нийтлэг биш хэдий ч Соён-Тайгын Түрэгийн зарим бүлгүүдийг түрэг хэл рүү шилжсэн Самоед гаралтай овгийг төлөөлж чадна гэж үздэг. Духа нь ургамал, амьтны аймаг, ялангуяа цаа буга маллахтай холбоотой нэр томьёо бүхий өвөрмөц үгсийн бүрдэлтэй бөгөөд эдгээр нь бусад Соён-Тайгын түрэг хэлэнд нийтлэг байдаг. Гэвч тал хээрийн Соян түрэгт байдаггүй үгс бас бий. Тухайлбал, ãй – ‘зэрлэг сармис’, хоккаш- ‘нэг нас хүртлэх залуу цаа буга’, бир дүктүғ гуудай – ‘гурван настай (засаа хийсэн) эр цаа буга’ г.м. дурдаж болно. Духа хэл нь Соян түрэг буюу тал нутаг дахь Соян түрэг угсаатны бүлгийн хэлнээс ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл тэдгээр тал хээрийн бүлгүүд нь Тува хэлний нэгэн төрлөөр Монголын баруун хязгаар болох Баян-Өлгий, Ховдод, Хөвсгөлийн Цагаан-Үүр суманд, мөн Хятадад дамнан орших Алтай нутаг хавиар ярьдаг. Эдгээр зон олны амьдралын хэв маяг нь адуу, тэмээ, үхэр, сарлаг, ямаа, хонь бүхий монгол төрлийн мал аж ахуйд суурилсан байдаг.

 

Special characteristics

English: This work is the product of the cooperation effort of a linguist (Elisabetta Ragagnin), and two active Dukhan community members (Ch. Oyuunbaadam and G. Dalaybayar).

Монгол: Энэ ажил нь хэл судлаач Elisabetta Ragagnin болон Духа-холбооны идэвхтэй гишүүн Ч. Оюунбадам мөн Г. Далайбаяр нарын хамтын ажиллагааны үр дүнд бий боллоо.

 

Collection contents

English: In its current version, the corpus contains ” video recordings with time-alligned transcription and translation into English and Mongolian.

Монгол: Энэхүү гурван бичлэгт хөнгөн зууш, хиам талх яаж бэлдэх мөн ойд хэрхин жимс жимсгэнэ түүх тухай гарна.

 

Acknowledgement and citation

English: To refer to any data from the collection, please cite as follows:

Ragagnin, Elisabetta. 2023. Documenting Dukhan: a preliminary corpus. Endangered Languages Archive. Handle: http://hdl.handle.net/2196/z83n6756-9810-1h2e-361s-b9c85649610a. Accessed on [insert date here].

Монгол: To refer to any data from the collection, please cite as follows:

Ragagnin, Elisabetta. 2023. Documenting Dukhan: a preliminary corpus. Endangered Languages Archive. Handle: http://hdl.handle.net/2196/z83n6756-9810-1h2e-361s-b9c85649610a. Accessed on [insert date here].